Sluiten
Bier, chocolade, frieten en… wafels. Deze lekkernijen prijken bovenaan op ver verlanglijstje van elke toerist die ons land bezoekt. 'Belgian Waffles' zijn al langer een begrip in de Verenigde Staten en veroveren nu ook China. Toerisme Vlaanderen onderstreept de status van de wafel als nationaal symbool. Op hun website kan je zelfs lezen dat de wafel is uitgevonden in België. Maar klopt dit wel?
Met de Belgian Waffle bedoelt men meestal de Brusselse wafel, met zijn grote rechthoekige vorm, diepe inkepingen en luchtige structuur. De associatie tussen ‘België’ en ‘wafels’ is niet zo oud. Op de Wereldtentoonstelling van 1964 in New York introduceerde de Belg Maurice Vermeersch de Brusselse wafel als nationale specialiteit. Ook op latere wereldtentoonstellingen, zoals Expo 2005 in Japan en Expo 2015 in Milaan, werd de wafel sterk gepromoot als Belgisch product.
Het staat vast dat onze middeleeuwse voorouders al wafels bakten. Wafels figureren herhaaldelijk op schilderijen van Joachim de Beuckelaer en Pieter Brueghel de Oude en op randminiaturen in getijdenboeken. Er is ook een aan Hieronymus Bosch toegeschreven tekening van een wafelbakster dus dat is omstreeks het einde van de vijftiende eeuw (Albertina, Wenen). Wafels worden op deze schilderijen en tekeningen geassocieerd met volkse feesten als carnaval, Vastenavond en kermissen.
Maar ook de elite lustte wel een wafel. Dat tonen twee vijftiende-eeuwse wafelijzers in de collectie van het Gruuthusemuseum. Het zijn van de oudst gekende wafelijzers van de Nederlanden en zijn gedecoreerd met de wapenschilden van de Bourgondische hertogen Jan zonder Vrees (1371-1419) en Filips de Goede (1396-1467).
Het jongste exemplaar combineert het wapenschild van Filips de Goede met loofwerk (hulst) en een afbeelding van het Lam Gods. Het bakken van wafels was toen een typisch Paasgebruik. Zowel de hulst als het Lam Gods symboliseren het lijdensverhaal van Christus. Als wintergroene boom werd hulst geassocieerd met het eeuwige leven, terwijl de stekelige bladeren verwijzen naar de doornenkroon en de rode besjes naar het bloed van Jezus.
Op het oudste exemplaar staat op de ene zijde het wapenschild van Jan zonder Vrees en de andere zijde een zespuntige ster, of Davidster, een symbool dat zowel door joden als christenen werd gebruikt. De randversiering bestaat hier uit geometrische motieven.
Wafelijzers werden als relatiegeschenk of huwelijksgift geschonken. Zijn de wafelijzers in de Gruuthusecollectie een geschenk van de Bourgondische hertogen aan bondgenoten of aan mensen uit hun entourage? We hebben er het gissen naar. Hoe dan ook getuigt de rijkelijke decoratie van de ijzers van de geraffineerde tafelcultuur van het Bourgondische hof. Als geen ander zetten de Bourgondische hertogen de gastronomie in als instrument om hun macht en aanzien te demonstreren. De feestbanketten die zij organiseerden, overweldigden niet alleen door de overdaad aan spijzen maar ook door de fantasievolle tafelpresentatie. Bij het huwelijk van Karel de Stoute in 1468 werd het vlees gepresenteerd in dertig tafelschepen met de wapens, deviezen en standaarden van de hertogdommen en graafschappen onder Bourgondisch bewind. Het is niet ondenkbaar dat bij dergelijke feestbanketten, die soms dagen duurden, ook wafels met de hertogelijke wapenschilden werden geserveerd als tussendoortje of dessert.
Tot in het begin van de twintigste eeuw werden wafels gebakken met ijzers in tangvorm. Het ijzer werd gevuld met een dun laagje beslag en vervolgens met de tang boven een open vuur gehouden. De bakker moest zijn aandacht erbij houden, anders bakten de wafels aan.
De Bourgondische wafelijzers uit de Gruuthusecollectie hebben ondiepe inkervingen. Dit resulteerde in dunne, krokante wafels, die in het Frans oublies (van het Latijnse oblatum, wat offergift betekent) werden genoemd. In zestiende-eeuwse kookboeken duiken ook recepten op voor dikke en luchtige wafels met ruitvormen, zoals de huidige Brusselse wafel.
Tijdens de middeleeuwen begon in vele delen van West- Europa het nieuwe jaar met Pasen. Met de introductie van de Gregoriaanse kalender in 1582 verschoof nieuwjaar naar 1 januari. Het gebruik om wafels of oublies te bakken verhuisde mee en werd een typische nieuwjaarstraktatie. In West-Vlaanderen kregen deze nieuwjaarswafeltjes de naam ‘lukken’. Het was de gewoonte dat kinderen hun peter of meter gingen 'lukken' of gelukwensen en dan kwamen deze dunne, krokante wafeltjes op tafel. Lukken werden bereid met een speciaal lukijzer, gemaakt door de lokale smid. Dergelijke ijzers werden van generatie op generatie doorgegeven als kostbare familie-erfstukken. Een van die ijzers belandde ook in het Gruuthusemuseum. Hij dateert uit de achttiende eeuw en draagt de spreuk : ‘Ik wens u een zalig nieuwjaer.’
Toen koekjesbakker Jules Destrooper uit Lo-Reninge in 1890 met de productie van deze traditionele nieuwjaarswafeltjes op industriële schaal startte, geraakten de Westvlaame lukken tot ver buiten de provinciegrenzen bekend. Westvlaamse uitwijkelingen introduceerden deze traditie ook in de Verenigde Staten. In de Gazette van Detroit, een krant opgericht in 1914 die tot eind 2018 in het Engels en Nederlands verscheen, stonden jaarlijks tijdens de weken vóór nieuwjaar advertenties voor Vlaamse lukijzers. Of hoe de Belgische wafel en Westvlaamse lukken de wereld veroverden.
