Fermer
Toen in de late 15de eeuw grote controverse ontstond over de transsubstantiatie, het geloofsbeginsel van de katholieke kerk dat het brood en de wijn tijdens de eucharistie ‘veranderen' in het lichaam en bloed van Christus, ontstond een uitgebreide reeks voorstellingen van de Gregoriusmis. In dit schilderij uit het Groeningemuseum wordt die Mis van de Heilige Gregorius uitgebreid in beeld gebracht.
De Mis van de Heilige Gregorius is de meest bekende gebeurtenis uit het leven van de kerkvader Gregorius de Grote (540-604). Het is geschilderd door een anonieme meester omstreeks 1500 en het geeft een goed beeld hoe kunstwerken tijdens de late middeleeuwen in kerken werden opgesteld en gebruikt.
Volgens de legende was de geleerde monnik Gregorius, die in 590 tot Paus werd verkozen, een bijzonder gelovig man. Tijdens een mis die hij in Rome in de kerk van Santa Croce in Gerusalemme vierde samen met enkele kardinalen en bisschoppen, twijfelde één van zijn helpers aan de transsubstantiatie, het geloofspunt van de Katholieken dat tijdens de eucharistieviering het brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus veranderen. Op dat moment verscheen Christus als Man van Smarten op het altaar, omgeven met de werktuigen van de Passie of Arma Christi en toonde zijn stigmata, de wonden die hij opliet door zijn kruisiging.
Het verhaal komt al voor in een levensbeschrijving van de Heilige Gregorius uit de 8ste eeuw en is later ook prominent terug te vinden in de 13de-eeuwse Legenda Aurea, een tijdens de middeleeuwen populaire verzameling van de levens van de heiligen door de Genuese Dominicaan Jacobus van Voragine. Tijdens de late middeleeuwen dook het onderwerp op in muur- en paneelschilderkunst en verluchte handschriften. Eén van de oudste voorstellingen in de Lage Landen is een verloren gegane De mis van de Heilige Gregorius van de Meester van Flémalle (Robert Campin) uit Doornik. Een kopie wordt bewaard in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel.
Dit intrigerende onderwerp werd populair in de kunst van de renaissance in het noorden gedurende de 15de en vroege 16de eeuw, toen controverse rond die transsubstantiatie hoog oplaaide. Tijdens kerkelijke concilies en dankzij opkomende reformatorische bewegingen werd het debat over het brood en de wijn die tijdens de eucharistie ‘veranderen' in het lichaam en bloed van Christus feller gevoerd.
Het Brugse schilderij is bijzonder gedetailleerd. De liturgische praktijk aan de eind van de middeleeuwen is uitvoerig in beeld gebracht. Aan elk kant van het altaar staan telkens een kardinaal en een bisschop met een open boek. Ze treden op als getuigen van de onverwachte goddelijke verschijning. Paus Gregorius de Grote zelf celebreert de mis. Hij knielt voor het altaar dat rijkelijk is gedecoreerd met een rood brokaatdoek. Gregorius wordt links en rechts door diakenen geassisteerd. De ene heft het pluviale (koormantel) van de paus op, de andere zwaait met een wierookvat.
Op het altaar is rechts een open brevier te zien met daarin een illustratie. In het midden van het altaar staat de geopende kelk met de hostie. Tegen achterkant van het altaar schilderde de anonieme meester een retabel met taferelen uit het Passieverhaal van Christus: links is de kruisdraging te zien, in het midden (niet zichtbaar door de verschijning van Christus) moet er de kruisiging zijn afgebeeld en rechts is de kruisafneming verbeeld. Het is niet helemaal duidelijk of hier een geschilderd altaarstuk werd afgebeeld, of een retabel met beelden. De figuren zijn met goud gepolychromeerd, enkel de hoofden vertonen de rozerode vleeskleur. Het is zelfs mogelijk dat hier één van de zeldzame geborduurd altaarstukken is bedoeld waarvan meestal alleen nog fragmenten zijn bekend.
Dit schilderij is gebaseerd op gravures van de prentmaker Israël van Meckenem (1440/1445 - 1503) uit Duitsland. Meer dan eens heeft hij de Mis van de Heilige Gregorius gegraveerd. Een van de prenten, die rond 1480 wordt gedateerd, lijkt een bijna directe inspiratiebron voor de manier waarop zowel de figuren als het kerkinterieur is weergegeven. Weliswaar rijst de Christusfiguur in de prent op uit een sarcofaag, maar de knielende paus met zijn twee diakenen en de getuigen links en rechts van het altaar komen overeen met het schilderij.
De prenten van Van Meckenem hadden een belangrijke boodschap. Het bijschrift moedigde de toeschouwer/gebruiker aan om tijdens de zeven apostolische geloofsbelijdenissen, zeven paternosters en zeven Ave Maria’s te bidden terwijl ze naar de prent keken. Op die manier verdienden ze elke keer een indulgentie of aflaat van 20.000 jaar. In een latere staat van de prent is het zelfs nog opgetrokken tot 45.000 jaar. Dat zou een reden kunnen zijn waarom het gedrukte prototype van Van Meckenem ook in paneelschilderkunst verspreiding vond.
