De term ‘volksdevotie’ omvat een rijk palet aan fenomenen: heiligenverering, relikwieën, mirakels, bedevaartsoorden en pelgrimages, geloof en bijgeloof, rituele elementen zoals wijwater, amuletten, prentjes, rozenkransen ... Zij geven steun aan de gewone man in zijn dagelijkse strijd om te overleven en moeilijkheden te overwinnen.

Broederschappen stimuleren niet alleen de deelname aan godsdienstige plechtigheden en processies, maar vormen ook een hecht sociaal netwerk. Tijdens processies dragen de leden een flambeeuw of stok mee met daaraan een lantaarn en natuurlijk ook het schildje van de broederschap. De bekendste Brugse broederschap is de Edele Confrerie van het Heilig Bloed.

In de vitrinekast liggen confrerieschildjes in massief zilver, verzilverd koper, beschilderd blik of plaatijzer. Bij de zilveren exemplaren herkent u de schildjes van de Confrerie van Berechting uit de Sint-Salvatorskerk (1747), de Sint-Jacobskerk (1827) en de O.L.V.-kerk (1840).

De driehoekige vlaggen in de volgende vitrine zijn Brugse bedevaartvaantjes. Ze bewijzen een gedane bedevaart en beschermen de reiziger tijdens zijn tocht. Hun oorsprong ligt in Vlaanderen, waar ze al vanaf de vroege 16de eeuw populair zijn. We tonen u ontwerpen van Guillaume Michiels en ook een zeldzaam exemplaar voor de bedevaart naar O.L.V. van Blindekens (ca. 1750). De koperplaat in de vitrine is het negatief voor het vaantje van Sint-Lenaart uit Dudzele.

Duitse klokkenmakers introduceren in de 18de eeuw de ’Hinterglasmalerei’ of achterglasschildering. Deze populaire religieuze tafereeltjes zijn ook gekend als ‘églomisé’, naar Glomy, een Franse inlijster. De kunstenaar schildert hiervoor rechtstreeks op het glas, wat betekent dat hij omgekeerd moet werken: eerst bouwt hij de voorgrond op, pas dan schildert hij de achtergrond.

Op de devotieprenten in dezelfde vitrine ziet u geklede personages, een specialiteit van de kloosterzusters. Hiervoor kleven de zusters stukjes stof op burijngravures, terwijl ze de lege vakken opvullen met textielsnippers en restjes papier.

De ex-voto (= uit gelofte) is een offervoorwerp van was, zilver of ijzer, dat wordt achtergelaten in bedevaartsoorden. Gelovigen hangen deze ex-voto’s zo dicht mogelijk bij het beeld van de heilige, als dank voor een verkregen gunst. De vorm verraadt vaak wat die gunst inhield. Zo leed de schenker van deze ex-voto met tanden vast en zeker aan tandpijn en hadden zijn gebeden aan de heilige Appolonia soelaas geboden. Voor elke kwaal is er wel een heilige, die dit kan afwenden.

Ook als een kinderwens in vervulling gaat, schenken de gelukkige ouders een ex-voto in de vorm van een ingewikkelde baby of ‘bunselkindje’ aan Maria of de heilige Anna. Voor zieke dieren zijn er ex-voto’s in de vorm van schapen, varkens en paarden.

Een zuigeling is bijzonder kwetsbaar. In de 19de eeuw overlijdt één op de vijf kinderen vooraleer zij hun eerste verjaardag kunnen vieren. West-Vlaanderen kent in die periode de hoogste kindersterftecijfers in België. Zolang de zuigelingensterfte hoog blijft en de medische wereld geen antwoorden biedt, nemen de Bruggelingen hun toevlucht tot bijgeloof en de bescherming van heiligen. Eén van die beschermmiddelen is het dragen van een scapulier. De typisch Brugse scapulier bestaat uit twee stukjes textiel, die met twee koordjes aan elkaar zijn verbonden. Aan de ene zijde is Maria afgebeeld, aan de andere vaak de naamheilige van de baby of een andere beschermheilige. Het scapulier wordt op het onderhemd gedragen, dicht bij de huid en het hart. Een kruisje of medaille aan de wieg moet de kwaadaardige magie van heksen weghouden.

In bedevaartsoorden kunnen gelovigen in een standje of winkeltje achteraan in de kerk of buiten de kerk allerlei devotionalia kopen. De vier ‘musts’ die in geen enkel winkeltje of kraampje (‘santenkraam’) mogen ontbreken zijn: de medaille, het prentje (het santje), de rozenkrans en een Agnus Deïtje.

Een Agnus Dei is een door de Paus gewijde medaillon van zuivere bijenwas, waarop het Lam invloed Gods is afgebeeld. Zusters en begijntjes leggen zich toe op het naaien van zijden zakjes als omhulsel van kleine fragmenten van deze medaillon. Volgens het volksgeloof beschermen deze Agnus Deïtjes tegen onweer, hagel en storm, ziekten en brand. Een ander krachtig beschermmiddel is de paasnagel, de vijf wierooknagels die in de Paaskaars worden gestoken, in de vorm van een kruis.

Agnus Deïtjes en paasnagels getuigen van de dubbelzinnige houding van de Kerk ten aanzien van bijgeloof en volksdevotie. Via amuletten en andere beschermmiddelen tracht de mens uit te oefenen op God in zijn voordeel. Dit druist in tegen de idee van een alwetende en almachtige God, die niet gedwongen kan worden om beslissingen te nemen. Terwijl de kerkleiders deze gebruiken willen tegengaan, roepen zij zelf eigen beschermmiddelen in leven en doen pastoors, paters en nonnen zelf actief mee aan deze ‘santenboetiek’.

Relikwieën zijn overblijfselen van heilige mensen, die worden vereerd. Volgens katholieke gelovigen bevatten zij een stukje van de goddelijke kracht of energie van die heilige en leggen ze een verbinding tussen de wereld van de sterfelijken en die van de heiligen, engelen en God.

Er zijn veel gradaties in relikwieën. De meest krachtige relikwieën zijn de beenderen van de heilige zelf. Kerken en kloosters doen er alles aan om zo’n relikwie te bemachtigen en op die manier veel bedevaarders aan te trekken. Maar ook gewone mensen willen een stukje ‘heiligheid’ in hun huis. Het gaat dan meestal om stofjes die in aanraking zijn geweest met de beenderen van een heilige of steentjes en gedroogde bloemen die afkomstig zijn van een heilige plaats. Via deze stofjes en steentjes vragen zij aan de heiligen om te bemiddelen bij God om een bepaalde kwaal te genezen of hen te beschermen tegen een onvoorziene ramp of ongeluk.

Vestzakheiligen of vuistheiligen zijn miniscule heiligenbeeldjes, die bedevaarders in hun broek- of jaszak dragen of die ze in hun vuist omklemd houden. Hiermee willen ze hun gebed of gewenste gunst extra kracht bijzetten.