In de 19de eeuw beleefde de christelijke kunst een heropleving. In België grepen kunstenaars als Théophile Lybaert en Edmond Van Hove terug naar het verleden en lieten zich inspireren door de Vlaamse primitieven en de grootmeesters van de Italiaanse renaissance.

Jacob Smits combineerde zijn religieuze taferelen met een voorstelling van het landleven. Hij kan worden beschouwd als een voorloper van het Vlaamse expressionisme, met Constant Permeke als protagonist.

Ook in het werk van George Minne komen spiritualiteit en religie aan bod. Hij verbond ze met universele, diepmenselijke thema’s, zoals verdriet en eenzaamheid.

Kunstenaars als Albert Servaes en Gustave Van De Woestyne herinterpreteerden dan weer religieuze thema’s, net als hun tijdgenoten Emil Nolde in Duitsland en Georges Rouault in Frankrijk. Met zijn monumentale Laatste Avondmaal trachtte de diepgelovige Van de Woestyne een onderwerp met een lange traditie te verzoenen met de taal van de moderne kunst. Zijn controversiële werk werd resoluut verworpen door de Rooms-Katholieke Kerk.

Door zijn monumentale afmetingen en de pasteltinten neemt dit schilderij een aparte plaats in binnen Van Hoves oeuvre. Vijf meisjes verpersoonlijken de kunsten en hopen geïnspireerd te raken door de tronende Madonna. Ze stellen de poëzie (lier), de schilderkunst (palet en penselen), de architectuur (passer), de beeldhouwkunst (sculptuur) en de muziek (portatieforgel) voor. In de renaissanceloggia herkennen we kunstenaars die Van Hove inspireerden, zoals Rafaël, Michelangelo en Memling.

Deze Madonna met het zegenende Jezuskind rechtopstaand op de schoot van zijn moeder, is een typisch voorbeeld van Lybaerts neogotische stijl. Het detailrealisme, de troon met het brokaatdoek en het tapijt, het gebruik van goud en de omlijsting met Middelnederlands opschrift in gotische letters zijn ontleend aan de Vlaamse primitieven. Lybaerts werk oogstte veel succes in Duitsland.

Maria zit met het Jezuskind op schoot in een rijk versierd interieur. De marmeren zuilen verwijzen naar de inkomhal van Van Hoves woning in Antwerpen. De drie witte lelies symboliseren Maria’s maagdelijkheid, de roze roos op het boek de Passie van Christus. Op de achtergrond stopt een engel een lelie in een vaas, een verwijzing naar de Annunciatie.

Op dit monumentale doek zit Christus voor het laatst samen aan tafel met zijn twaalf apostelen, onder wie Judas, de man die hem zal verraden. Jezus zal het brood breken en de wijn drinken. De apostelen met hun expressieve, gedrongen hoofden en opvallende handen knielen in een kale, claustrofobische ruimte. De derde apostel links is een zelfportret van de kunstenaar.

De taal van de moderne kunst verzoenen met de kernboodschap van het christendom: dat probeert de Vlaamse schilder en diepgelovige christen Gustave Van de Woestyne op dit monumentale en tegelijk beklemmende doek te doen, net als in veel ander werk van hem. Niet al zijn geloofsgenoten waren enthousiast over Van de Woestynes vernieuwende kunst…

Met Het laatste avondmaal schildert Van de Woestyne in 1927 een onderwerp met een lange traditie: Christus zit voor het laatst samen aan tafel met zijn twaalf apostelen, onder wie de man die hem zal verraden, Judas. Jezus zal het brood breken en de wijn drinken. Zijn blote voeten tonen zijn kwetsbaarheid. De knielende apostelen zitten er verwrongen bij, in een kale ruimte, met hun expressieve, gedrongen koppen en opvallende handen. Links is de derde apostel in de rij een zelfportret van Van de Woestyne. Ondanks de bevreemdende kilte die dit doek uitstraalt, ook door de kleuren, doet het door zijn formaat en techniek denken aan Italiaanse frescokunst.

Gustave Van de Woestyne begon zijn carrière in het Vlaamse schildersdorp Sint-Martens-Latem, als een symbolistische, religieus geïnspireerde kunstenaar. Onder meer de Vlaamse primitieven maken al vroeg indruk op hem. Als hij in 1927 dit werk schildert, is hij een bekende naam, ook in het kunstonderwijs. Hij behoort dan tot de expressionisten.

Vanaf het midden van de jaren 1930 tot zijn dood maakte Permeke grote houtskooltekeningen. Hier beeldt hij een boer en een boerin af die hun werk op het veld even onderbreken om het angelus te bidden. Hun leven van hard labeur wordt verzinnebeeld door hun krachtige handen en voeten. De donkere aardekleuren beklemtonen de verbondenheid van de massieve figuren met het land.

Servaes is vooral bekend als schilder van religieuze taferelen en landschappen. Van 1904 tot 1945 woonde hij in Sint-Martens-Latem, waar hij zich liet inspireren door Gustave Van de Woestyne en George Minne. Hij maakte talloze houtskooltekeningen van de Kruisweg en het Passieverhaal. Bij Servaes geen geïdealiseerde voorstellingen van Christus die zijn lijden sereen doorstaat, maar een rauwe en expressieve uitdrukking van zijn intense beproeving.

In een bedrukte stilte rouwen enkele geestelijken met grote, brandende kaarsen om een overleden kloosterling. Deze symbolistische pentekening leunt aan bij de lineaire tekenstijl van George Minne. Volgens de Vlaamse dichter en schrijver Karel Van de Woestijne was Jules De Praetere net als Minne een ‘zuiver mystieke kunstenaar’. Zij waren ook bevriend en verbleven rond 1900 in het kunstenaarsdorp Sint-Martens-Latem bij Gent.

De Gentse symbolistische kunstenaar George Minne drukt met zijn beelden angst en pijn, wanhoop, kwetsbaarheid, eenzaamheid en verdriet uit. Deze bronzen beeldengroep maakte hij voor een wedstrijd van de Brusselse academie met als opgelegd thema een grafmonument. De drie gezichtsloze, in kapmantels gehulde vrouwen doen denken aan pleurants, middeleeuwse beelden van rouwenden die bij het graf van vooraanstaande figuren werden gezet.

Angst en pijn, wanhoop, kwetsbaarheid, eenzaamheid en verdriet… Het zijn woorden die vaak terugkeren bij het werk van de Gentse beeldhouwer George Minne. We zien drie gezichtsloze, gesluierde vrouwen, gehuld in wijde, zware kapmantels. Ze lijken elkaar te ondersteunen en toch is er geen contact. Alleen diep verdriet.

De drie doen denken aan middeleeuwse beelden die soms bij graven van hooggeplaatsten werden gezet, zogeheten pleurants, treurenden. Dat is geen toeval. We kijken naar het werk Drie heilige vrouwen bij het graf, een tafereel uit het evangelie dat zich afspeelt bij het graf van Christus. George Minne maakt deze bronzen beeldengroep op zijn dertigste, in 1896, voor een wedstrijd van de Brusselse academie. Het opgelegde thema is: ‘Maak een grafmonument’. Zijn overwinning betekent het begin van een intense, creatieve periode waarin Minne zijn eigen stijl vindt en prominenten uit de internationale kunstwereld hem ontdekken.

George Minne is als kunstenaar een symbolist. Die stroming wil rond 1900 ontsnappen aan de geïndustrialiseerde wereld. Ze gaat op zoek naar wat mensen ten diepste drijft en wat vaak onzichtbaar is. Dat proberen symbolistische kunstenaars te verbeelden. De meesten laten zich daarbij inspireren door hun schrijvende en dichtende collega’s. Ook George Minne.

De Nederlands-Vlaamse kunstenaar Jacob Smits, een voorloper van het Vlaamse expressionisme, vestigde zich in 1888 in een boerderijtje in de landelijke Kempen. Hij begon symbolistisch te schilderen en vervaardigde heel wat aquarellen die een serene en mystieke sfeer uitstralen. In deze aquarel voegt hij aan een voorstelling van het landleven een religieus element toe.

In het omvangrijke oeuvre van Jules Fonteyne nemen tekeningen een belangrijke plaats in. Waarschijnlijk werd deze Calvarieberg op bestelling gemaakt. De merkwaardige combinatie van een klassieke religieuze voorstelling met een Brugs stadsgezicht getuigt van een persoonlijke visie. Door de detailwerking en de subtiele lijnvoering is het een treffend voorbeeld van Fonteynes tekentalent.