Brugge en Venetië oefenden aan het einde van de 19de eeuw een bijzondere aantrekkingskracht uit op symbolisten als William Degouve de Nuncques, Henri Le Sidaner en Fernand Khnopff. De symbolisten wilden ontsnappen aan hun moderne, geïndustrialiseerde omgeving. Ze richtten zich op fantasie en spiritualiteit en op een hogere dimensie, die schuilgaat achter de zichtbare werkelijkheid. Hun kunstwerken tonen een geheimzinnige, omfloerste wereld. Een wereld die ook aan bod komt in de populaire roman Bruges-la-Morte van George Rodenbach.

Het symbolisme en andere nieuwe kunststromingen als het impressionisme en pointillisme werden in Brussel gepropageerd door avant-gardistische kunstenaarsgroeperingen als Les XX en haar opvolgster La Libre Esthétique. Zij organiseerden tentoonstellingen, voordrachten en concerten en gaven tijdschriften uit.

Ook het historisme kwam in dezelfde periode tot ontwikkeling. Edmond Van Hove, de belangrijkste Brugse kunstenaar van zijn generatie, ontleende aan de kunst van de Vlaamse primitieven het detailrealisme. Zijn oeuvre omvat zowel portretten, religieuze werken als allegorieën.

Foto's © artinflanders.be

Henri Le Sidaner schilderde dit symbolistische doek tijdens zijn eerste verblijf in Brugge. Hij raakte er, zoals vele kunstenaars in die tijd, in de ban van de mysterieuze en melancholische sfeer van de stad. De Lange Rei in de avondschemering ademt rust. De verlaten kaai contrasteert met de intieme stemming van de verlichte huizen.

Le Sidaner voelde zich zo goed in ‘Het Venetië van het Noorden’ dat hij er ongeveer een jaar ging wonen langs de Spiegelrei. Aan de overkant ligt de Spinolarei die hij op dit doek vastlegde. De rei met de gemeerde aak en de Sint-Walburgakerk op de achtergrond zijn in nevelen gehuld. Mensen ontbreken. Le Sidaners Brugse stadsgezichten werden in Parijs heel goed onthaald.

Khnopff brengt twee raadselachtige tekeningen samen in een vergulde lijst. Bovenaan een pasteltekening met een portret van zijn zus en muze Marguerite. Ze streelt de mond van een masker dat een geheim (secret) zal bewaren. De potloodtekening onderaan toont de zijgevel van het Sint-Janshospitaal, maar vooral de weerkaatsing (reflet) in het water. Voor een symbolist zijn niet de dingen zelf belangrijk, wel hun reflectie.

Fernand Khnopff brengt zijn kindertijd deels door in Brugge, in de jaren 1860. Het is een tijd waarin de stad melancholie ademt en wat ingedommeld is. Ze maakt indruk op de jonge Khnopff.

Veertig jaar later maakt hij dit werk, Secret-reflet, twee aparte en heel verschillende tekeningen die Khnopff in een vergulde, rechthoekige lijst samenbrengt. De potloodtekening onderaan toont de gotische zijgevel van het middeleeuwse Sint-Janshospitaal, maar vooral de weerkaatsing daarvan in het water van de Reie. In het Frans: le reflet. Khnopff is een symbolistische kunstenaar: niet de dingen zelf zijn belangrijk, wel hun reflectie. De symboliek van de spiegel is in symbolistische kunst erg geliefd.

De pasteltekening bovenaan is een portret van de zus van Khnopff, Marguerite, zijn muze, die hij erg bewondert. Ze lijkt hier een soort priesteres. Marguerite streelt de mond van een masker dat op haar lijkt, en sluit die. Het masker – of Marguerite zelf? – zal een geheim bewaren, in het Frans: un secret. Dat wat niet gezegd wordt, niet zichtbaar is, niet meteen te begrijpen valt: daar vind je volgens een symbolist als Khnopff het wezen van het leven.

Maar wat is het verband tussen deze twee uiteenlopende tekeningen? Dat raadsel laat Fernand Khnopff aan ons over. De associaties zijn vrij.

Henry Van de Velde is vandaag vooral bekend als architect en vormgever. Nochtans begon hij zijn carrière als schilder. Hij raakte sterk onder de indruk van Seurats schilderij Un dimanche après-midi à La Grande Jatte. Hij nam diens pointillisme of puntjestechniek over in dit portret. Het stelt wellicht zijn broer Laurent voor. Henry verbleef bij hem in Blankenberge tijdens een zware depressie na het overlijden van hun moeder.

Van Hove schilderde dit melancholische doek aan het einde van zijn carrière. Het heeft een warm coloriet en een spontanere toets dan zijn vroegere werken. Een bejaard echtpaar zit op de avond van hun leven in een glooiend landschap. Hun hechte band wordt gesymboliseerd door de handdruk. De ondergaande zon versterkt het allegorische onderwerp.

Deze expressieve buste in plaaster stelt een stomme vrouw voor. Het is een van de weinige beelden van Chainaye die vooral naam zou maken als journalist. Het was te zien op de eerste tentoonstelling van Les XX in 1884 waarvan hij medestichter was. Opmerkelijk is dat de buste niet alleen zijn eigen signatuur draagt, maar ook die van de eigenaar: zijn goede vriend en collega-beeldhouwer Jef Lambeaux.

Foto © Cedric Verhelst

James Ensor stelt zijn vriend Eugène Demolder, schrijver en kunstcriticus, voor als een zegenende heilige, zoals op een middeleeuwse icoon. In de bovenregisters zien we scènes uit Christus’ lijdensverhaal en een eigenzinnige kopie van een paneel van de 15de-eeuwse Duitse kunstenaar Stefan Lochner. Demolder én Ensor waren in hun tijd voorwerp van kritiek. Vandaar de kwelduivels links en rechts.

Dit paneel van James Ensor lijkt op een drieluik, maar dan verticaal. De man onderaan is Eugène Demolder, schrijver, kunstcriticus en een goede vriend van Ensor. Demolder organiseert in Brussel Ensors eerste solotentoonstelling en schrijft ook het eerste boek dat aan de schilder is gewijd. Ensor stelt zijn vriend hier frontaal voor, als een zegenende heilige. Zoals op een middeleeuwse icoon. Vandaar ook de Franse titel van dit werk: Icône.

Het hele paneel gaat over deze Eugène Demolder. Hij was een liefhebber van middeleeuwse kunst. Zo komt het dat Ensor in het bovenstuk een 15de-eeuws paneel van de Duitse kunstenaar Stefan Lochner eigenzinnig kopieert.

Eugène Demolder schreef ook vaak over de Bijbel en het leven van Christus. In het midden zien we scènes uit Christus’ lijdensverhaal. Demolder hield van rijke texturen en kleurenpracht: kijk naar de fonkelende kleuraccenten op dit paneel. En Demolder was in zijn tijd ook voorwerp van kritiek. Vandaar onderaan links en rechts de twee kwelduivels, waarvan er één spuwt. Ook Ensor zelf voelde zich lange tijd onbegrepen.

Onderaan rechts lezen we dat James Ensor dit paneeltje maakte in 1893. Hij heeft op dat moment al veel van zijn befaamde maskerschilderijen gemaakt.

Menselijke figuren verbeelden ‘Geschiedenis’, ‘Tijd’ en ‘Legende’. ‘Geschiedenis’ ontcijfert een tekst met een vergrootglas. ‘Tijd’ – met zandloper en een rat die aan een boek knabbelt - verscheurt een oorkonde terwijl achter hem de Brugse Ezelpoort brandt. ‘Legende’ noteert de legende van Sint-Isidoor, de heilige boer achter haar die bidt terwijl een engel in zijn plaats ploegt.

In dit zelfportret gaat alle aandacht naar het frontaal afgebeelde gezicht dat ons indringend en zelfbewust aankijkt. Van Hove was amper 28 toen hij dit werk schilderde. Op het witte kraagje na is alles - de kledij en de achtergrond - zwart. Van Hoves uitgesproken detailrealisme herinnert aan de Vlaamse primitieven. Men noemde hem daarom ‘De moderne Memling’.

Voor dit zelfportret heeft de kunstenaar duidelijke keuzes gemaakt: alle aandacht gaat naar zijn frontaal afgebeelde gezicht. De rest, dat wil zeggen: de achtergrond en de kleren, is zwart. Op het witte kraagje na. Attributen zijn er niet.

Edmond Van Hove kijkt ons indringend en zelfbewust aan. 28 is hij, wanneer hij dit werk in 1879 schildert, zeer realistisch en letterlijk haarfijn. Kijk naar z’n ogen en neus, en naar z’n baardje en kapsel. Van Hoves realisme doet denken aan de Vlaamse primitieven. Zelf zou hij dat verband erg op prijs hebben gesteld. Van Hove had een voorliefde voor zijn voorgangers uit de 15de eeuw. Zijn portret doet zelfs erg denken aan een frontaal portret van Christus uit de museumcollectie, een kopie naar Jan van Eyck.

Edmond Van Hove studeert in Parijs en wordt de belangrijkste Brugse kunstenaar van zijn tijd. ‘De moderne Memling’ wordt hij genoemd, omdat hij bewust kenmerken van zijn laatmiddeleeuwse voorgangers overneemt. Zoals het detailrealisme.