In de 16de eeuw bracht Brugge twee kunstenaarsdynastieën voort die tot in de 17de eeuw actief bleven: de familie Claeissens en de familie Blondeel-Pourbus. De Claeissens bleven de Brugse kunstmarkt domineren met allegorische composities waarvan de betekenis soms moeilijk te achterhalen is.

Pieter Pourbus leidde zowel zijn zoon Frans I als zijn kleinzoon Frans II op. Beide werden succesvol buiten Brugge. Frans II schopte het met zijn realistische portretten zelfs tot het Franse hof en dat van de aartshertogen Albrecht en Isabella. Van die laatsten maakte hij de officiële staatsieportretten. Deze werden eindeloos gekopieerd en zijn tot vandaag bepalend voor ons beeld van hen.

In Antwerpen en ver daarbuiten bleef de Bruegel-dynastie dominant. Johannes predikt tot de menigte werd door de zonen van Pieter Bruegel I herhaaldelijk op hoog niveau gekopieerd. Er was een grote interesse in de wijze waarop hij landschappen concipieerde, zoals onder andere blijkt uit het Bosrijk landschap met koeien en geiten van Roelant Savery.

Foto's © artinflanders.be

De Perzische koning Cyrus viel het land van de Massageten binnen nadat hun koningin Tomyris zijn huwelijksaanzoek had afgewezen. Haar zoon werd gevangen genomen en pleegde zelfmoord. In een finale veldslag sneuvelde Cyrus. De wraakzuchtige Tomyris dompelde zijn hoofd onder in een kruik met bloed, zodat hij zijn bloeddorst eindelijk kon lessen. Dit gerechtigheidstafereel werd besteld door de rechters van het Brugse Vrije.

De stijl van de Antwerpse portretschilder Adriaen Key wordt gekenmerkt door een uitgesproken realisme. Deze man, wellicht een geleerde, draagt een baret en een met bont afgezette toga en omklemt een paar handschoenen. De witte molensteenkraag geeft hem niet alleen status, maar doet zijn gezicht ook oplichten tegen de zwarte kledij. Zijn verschijning beantwoordt aan het eigentijdse Vlaamse humanistenportret.

Dit fantastische portret is een vroeg werk van Frans Pourbus II. Kort hierna werd hij hofschilder van Albrecht en Isabella en werd zijn stijl formeler. Het Latijnse opschrift zegt wie hier staat afgebeeld: Petrus Ricardus. De boeken van Galenus en Hippocrates op tafel vertellen iets over zijn functie. Hij was professor aan de Leuvense universiteit, stadsgeneesheer van Gent en lijfarts van de landvoogden. Op het wapenschild staat zijn wapenspreuk nil temere: niets ondoordacht.

In 1599/1600 kreeg Frans Pourbus II, kleinzoon van Pieter, van de aartshertogen Albrecht en Isabella de opdracht om hun officiële portretten te schilderen. Zijn staatsieportretten werden veelvuldig gekopieerd, vooral in kleine, mobielere busteportretten, zoals hier. In de oorspronkelijke versies is het vorstenpaar ten voeten uit afgebeeld, geïdealiseerd maar met een zeker realisme. Pourbus’ faam als portretschilder breidde zich uit over hofkringen in heel Europa.

Aanleiding voor dit werk was de Unie van Brussel, een akkoord dat een korte periode van vrede inleidde tussen Spanje en de Nederlanden. De fragiliteit van het akkoord wordt verbeeld door figuren die proberen te beletten dat wapens worden verpletterd door de triomfwagen waar Vrede op troont. Vóór de wagen knielen de Zeventien Provinciën van de Nederlanden, achteraan de Brugse schepenen en burgemeester Joris van Brakele, in het rood.

Kijk op dit drukbevolkte paneel eerst even onder de triomfwagen, met ezels als trekdieren. Daar worden wapens verpletterd. Enkele ongure figuren, zoals de liggende naakte man, proberen dat te beletten, vergeefs. Op de wagen zit onder meer Vrede. Zij houdt een palmtak in haar hand.

Pieter Claeissens de jonge schilderde dit werk tussen 9 januari 1577 en 2 september 1578, naar aanleiding van een vredesakkoord tijdens de godsdienstoorlogen: Spanje en de Nederlanden sloten die Unie van Brussel in januari 1577. De triomfwagen rijdt in de richting van de Zeventien Provinciën, zeg maar: de Lage Landen. Hier zijn dat 17 knielende vrouwen.

Boven hen wordt op de achtergrond gevochten. De vrede is dus nog fragiel. Wie er vecht, vertellen de Latijnse woorden: Furor of Woede, Violentia of Geweld, Discordia of Tweedracht. Ratio of Rede en Populus of het Volk zijn hun tegenstanders. De drietalige tekst onderaan vertelt wat we zien.

Wie zijn de dertien mannen in eigentijdse kleren achter de triomfwagen? Misschien de 12 schepenen van Brugge met de burgemeester? Hij loopt vooraan en alleen hem kennen we, dankzij een bewaard portret van hem: burgemeester Joris van Brakele ondertekende mee het vredesakkoord. Dit schilderij was vermoedelijk bestemd voor het Brugse stadhuis. De maker liet zich voor de compositie inspireren door een prent.

De vrede was tijdelijk, zoals we intussen weten. De Tachtigjarige Oorlog werd snel hervat en zou nog decennia aanslepen.

Een groot deel van de 16de-eeuwse heiligenvoorstellingen was gewijd aan de kerkvader Hiëronymus, bekend van zijn bijbelvertalingen. Vaak wordt hij afgebeeld in zijn studeervertrek of in een landschap met de leeuw als gezel. Hier doet hij boete voor een kruisbeeld. De schedel herinnert aan de vergankelijkheid. Als symbool van contemplatie was Hiëronymus een voorbeeld voor de humanisten.

Tijdens zijn Italiëreis maakte Van Hemessen kennis met de renaissancekunst. Hier baseerde hij zich op Rafaëls Heilige Familie van François I die hij zag in het kasteel van de Franse koning in Fontainebleau. Van Hemessen schrapte de overige figuren uit Rafaëls compositie, zodat alle aandacht gaat naar de liefdevolle band tussen moeder en kind, en naar het indrukwekkende landschap waarin de rust op de vlucht naar Egypte wordt afgebeeld.

In de 16de eeuw reisden Vlaamse kunstenaars almaar meer naar Italië om kennis te maken met de antieke oudheid en de tendensen van de Italiaanse renaissancekunst. Vaak namen Vlaamse kunstenaars composities van Italiaanse schilders en beeldhouwers over. Zo ook in deze Verrezen Christus van Willem Key die duidelijk gebaseerd is op Michelangelo’s sculptuur uit 1519 uit Santa Maria sopra Minerva in Rome.

Roelant Savery maakte vanaf 1603 furore aan het hof van Rudolf II in Praag. Zijn minutieuze schilder- en tekenstijl doet denken aan die van Pieter Bruegel I. Na 1613 keerde hij terug naar de Lage Landen, maar de romantische omgeving van Praag bleef een inspiratiebron. In dit werk combineerde hij die met zijn nieuwe interesse in het uitbeelden van runderen.

Pieter Bruegels populaire schilderijen werden al meteen na zijn dood gretig gekopieerd. Deze kopie wijkt nauwelijks af van het origineel en werd vrijwel zeker gemaakt door zijn zoon Pieter de Jonge. Johannes preekt voor een bont gezelschap. Dit is een verwijzing naar de hagenpreken, verboden preken van hervormingsgezinde predikanten.

Dé Zuid-Nederlandse schilder par excellence van de 16de eeuw is Pieter Bruegel. Dit is een zeer goede kopie van een van zijn topstukken, De prediking van Johannes de Doper. Het origineel hangt in Boedapest.

Johannes kondigde volgens het evangelie de komst van Christus aan. Hier preekt hij in een bos voor een bont gezelschap, waar u naar kunt blijven kijken. Tijdgenoten van Bruegel zullen bij dit werk ongetwijfeld gedacht hebben aan verboden preken van hervormingsgezinde predikanten buiten de stadsmuren – de zogenaamde ‘Hagenpreken’.

Veel van Bruegels schilderijen waren meteen ontzettend populair. En dus werden ze na zijn dood in 1569 druk gekopieerd. Onder meer door zijn talentvolle zonen Jan en vooral Pieter de Jonge, die daar een handel van maakte. Ook van dít werk kennen we tientallen kopieën. Déze kopie wijkt nauwelijks af van het origineel. Dankzij het merkteken op een van de planken weten we dat het paneel Antwerps is én dat het tussen 1618 en 1626 is gemaakt. In het atelier van Pieter Bruegel de Jonge. Maar misschien door zijn jongere broer Jan.

Maria en haar zoon rusten uit tijdens hun vlucht naar Egypte. Hun reiskoffer en proviand liggen aan hun voeten. Jozef komt aangelopen met een kruik water of wijn. Het gedetailleerde landschap biedt links zicht op een grote boerderij en rechts op een breed dal in atmosferisch perspectief. Het landschap en de figuren werden door verschillende handen geschilderd, een gebruikelijke praktijk in het 16de-eeuwse Antwerpen.

Voorstellingen van de kleine Johannes de Doper en Jezus, met of zonder de Heilige Familie, waren populair bij Italiaanse renaissanceschilders zoals Leonardo da Vinci. Maar ook bij Vlaamse kunstenaars als Jan van Hemessen en Cornelis van Cleve. Met zijn clair-obscurtechniek en de zachte contouren van het zogeheten sfumato inspireerde Van Cleve zich duidelijk op Italiaanse voorbeelden.

Dit plan van de machtige Duinenabdij in Koksijde getuigt van Pourbus’ activiteit als landmeter en cartograaf. Het toont een ommuurd complex van 25 hectare, een uitgebreide legende én het gebruikte bouwmateriaal. Toen Pourbus het plan in 1580 voltooide, was de abdij net zwaar geplunderd tijdens de godsdienstoorlogen. De geplande heropbouw zou nooit gebeuren want de monniken bleven in Brugge, de stad waarnaar ze waren gevlucht.

Dit is een uniek stuk van Pieter Pourbus, van wie u in het museum nog werken ziet. De schilder Pourbus was actief in het Brugse schildersgilde en in cultureel Brugge, én hij was ook landmeter en cartograaf. Zoals enkele collega’s van hem, onder wie Lancelot Blondeel.

Het bewijs daarvan ziet u hier: een vierkant plan in olieverf van de befaamde Duinenabdij in Koksijde. Noem het gerust een maquette in verf. Met een uitgebreide legende. U ziet de abdij in vogelvlucht, met de onderdelen die we in alle grote abdijen terugvinden: de eigenlijke kloostergebouwen, het gastenkwartier, de hoeve met een grote schuur en op een afstand de ambachtsateliers. Het geheel, goed voor 25 hectare, is ommuurd.

Dit is een wrang plan: toen Pourbus het in 1580 voltooide, na veel opmetingen en waarnemingen ter plaatse, was de abdij net zwaar geplunderd, tijdens de godsdienstoorlogen. De monniken vluchtten toen naar Brugge. Hun abdij kampte ook met overstromingen. Pourbus bracht de toestand vóór 1578 in beeld, met als doel de abdij weer op te bouwen zo gauw het kon. Rechts is zelfs bouwmateriaal te zien…

Dat alles maakt van dit plan een unieke bron, over een van Vlaanderens belangrijkste abdijen uit de middeleeuwen. De monniken zullen zich een halve eeuw later definitief in Brugge vestigen.

De oorlogsgod Mars vertrappelt de Onwetendheid terwijl Victoria, de godin van de overwinning, hem een lauwerkrans opzet. Rondom hen personificaties van de zeven kunsten en wetenschappen. Links: Grammatica (boek), Geografie (passer en wereldbol), Sterrenkunde (hemelsfeer), Retorica (slangenstaf) en Dialectiek (papegaai); rechts Muziek (schalmei) en Rekenkunde (wastafel). Schilderkunst (palet en penselen) loopt op het gezelschap toe. Zij eist haar plaats op tussen de Vrije Kunsten, wat een actuele discussie in de 16de eeuw verbeeldt.

We zijn in Brugge! En we kijken naar een werk van de Bruggeling Antonius Claeissens. Op de achtergrond rechts ziet u een stadspanorama van bij het Minnewater. Mét kanonnen op de stadsmuur. Wat u links op de achtergrond ziet, is fantasie: een bergachtig landschap… Maar wat doen op de voorgrond de acht jonge vrouwen en drie heren? En de aanvliegende engel?

De hoofdrolspeler is Mars, de Romeinse oorlogsgod. Hij zet zijn voet op een naakte man en bindt diens handen vast: de arme man met de ezelsoren stelt de Onwetendheid voor. Om hen heen zitten en staan vrouwen in historische kleren. Zij verbeelden de zeven kunsten en wetenschappen, met links Grammatica die in een boek schrijft, en Geografie met de passer en de wereldbol. Sterrenkunde houdt een hemelsfeer omhoog, en Retorica of Welsprekendheid een slangenstaf. Dialectiek of Redeneerkunde heeft een papegaai bij zich. Rechts speelt Muziek op een schalmei en schrijft Rekenkunde op een wastafel.

Een achtste vrouw wandelt rechts het schilderij binnen, samen met een soldaat: zij is de Schilderkunst! Mét schilderspalet en penselen. En de engel, dat is de godin van de overwinning, Victoria. Zij zal Mars een lauwerkrans op proberen te zetten.

Wat is de verborgen boodschap achter deze allegorie uit 1605? Dat het beoefenen van de Vrije Kunsten beter is dan onwetend blijven. Maar ook dat de schilderkunst haar plaats opeist bij die Vrije Kunsten. Anders gezegd: dat schilders erkenning willen als kunstenaar. Dat zij niet zomaar ambachtslui zijn! Dat was in de 16de eeuw een intens gevoerde discussie.