Au début du xvii^e siècle, Bruges se trouve dans une mauvaise passe. Les guerres de religion entre catholiques et protestants ont durement touché la Flandre. Pour comble de malheur, le Zwin, l’accès à la mer, est de moins en moins navigable. Bruges n’est plus la métropole marchande animée d’antan.

Mais les habitants ne baissent pas les bras. Une nouvelle liaison avec la mer est établie : un canal vers Ostende. Les marchands brugeois font du commerce avec l’Asie et l’Amérique du Sud, et la ville découvre de nouveaux produits exotiques : le café, le thé, le tabac, la porcelaine.

Un mouvement de réforme s’est entre-temps amorcé dans le monde catholique : la contre-réforme. Divers ordres religieux s’installent à Bruges. Ils propagent leur foi en construisant des édifices impressionnants, qu’ils remplissent de superbes objets d’art. Les carnets de commande des artisans se remplissent à nouveau.

Le XVe siècle a été l’âge d’or de Bruges : c’est ce que nous vous avons expliqué au rez-de-chaussée. Mais à partir de 1550 environ, une période difficile commence. Il y a des conflits armés aux Pays-Bas, et Bruges perd son accès à la mer : le Zwin. La ville n’est plus un centre commercial international.

Les Brugeois cherchent des solutions. Des débouchés, au propre comme au figuré. Vous en voyez un sur ce tableau en deux parties : le grand Bassin de Commerce, ou Handelskom. Il est mis en service en 1665. C’est un lieu avec une nouvelle infrastructure pour les bateaux : à droite, vous voyez des quais et des entrepôts, à gauche les chantiers navals tout proches… Le Bassin de Commerce se trouve au bout d’une nouvelle voie de communication avec le port international d’Ostende. Les navires peuvent ainsi à nouveau arriver jusqu’à Bruges. D’autres canaux relient la ville avec Gand, Nieuport, Dunkerque…

Grâce à la nouvelle infrastructure, et aussi grâce à une puissante Chambre de Commerce, Bruges compte à nouveau à l’échelle nationale. La ville redevient un centre où sont acheminées des marchandises internationales qui sont ensuite transportées par bateau de Bruges vers l’intérieur du pays. Cela crée un regain d’activité dans la ville. Un chroniqueur mentionne ainsi pour l’année 1668 qu’une flotte de 118 gros navires marchands a quitté le Bassin pour y revenir plus tard chargés d’une riche cargaison. L’industrie brugeoise renaît elle aussi !

Cela ne se fait pas sans mal, car la concurrence est rude. Cette histoire, nous vous la racontons devant la maquette de bateau.

Voici une maquette de la Vierge de Gand, un navire de la guilde gantoise des bateliers, un galion. C’est un type de vaisseau très courant au XVIIe siècle. À cette époque, une ville est souvent comparée à une vierge : les villes veulent en effet rester libres et non occupées. D’où le nom du navire.

Mais que fait la Vierge de Gand dans notre histoire brugeoise ? Eh bien, ce navire montre qu’il existe une solide concurrence entre les bateliers de Bruges, de Gand et d’Ostende. Ils veulent tous que les grands navires de haute mer puissent naviguer sans entrave jusque dans LEUR port – c’est ce qu’on appelle le droit de passage. Mais en même temps, ils veulent que ces navires transbordent obligatoirement leur cargaison sur leurs bateaux brugeois, gantois ou ostendais. Histoire que les bateliers locaux grignotent eux aussi leur part de gâteau du commerce par voie d’eau. La concurrence, surtout entre bateliers gantois et brugeois, remonte au Moyen Âge…

Peut-être cette maquette de 1674 se trouvait-elle dans une chapelle gantoise de la guilde gantoise des bateliers ? En remerciement pour les faveurs d’un saint. Ou précisément pour obtenir les faveurs du saint en question. C’était un « ex-voto », une façon de dire merci à ce saint.

Brugge zoekt in de 17de en 18de eeuw naar nieuwe uitwegen. Ontdek in deze mooie atlas hoe nieuwe kanalen de stad met de zee en het achterland verbinden.

Dit voelelement is anders dan de platen die je tot nu toe hebt afgetast. De atlas bestaat namelijk uit verschillende zachte bladen die bevestigd zijn aan vijf metalen ringen. Het laatste blad is een overzichtskaart, die je kunt aftasten. Om van de ene kaart naar de volgende te gaan, sla je de bladen dus om. De band met ringen bevindt zich aan de bovenkant van de kaarten. Je leest ze dus niet zoals een boek, waarbij de band rechtopstaat. Er zijn zes bladen in totaal, maar alleen het laatste blad is dus bevoelbaar.

Het laatste blad heeft als titel Nieuwe waterwegen van en naar Brugge (1613 – 1641). Als je recht voor deze kaart staat, voel je in de hoek rechtsonder een iets verhoogde cirkel. Dit bolletje staat voor de stad Gent. Vanuit die stad vertrekt een lijn schuin links omhoog. De lijn loopt niet helemaal recht. Als je deze waterweg volgt, kom je uiteindelijk bij een volgend cirkeltje uit, dat eigenlijk een ovaal is. Dit is de stad Brugge, en het ligt ongeveer midden op de kaart. Vanuit deze stad vertrekken drie lijnen, die ook allemaal waterwegen voorstellen: het kanaal naar Gent, dat we net hebben afgetast, de waterweg naar het Zwin in het noorden én het kanaal naar Plassendale ten westen van de stad.

Vanaf Plassendale, dat wordt weergegeven door een kleinere cirkel links van Brugge, lopen weer twee waterwegen. De kortste van de twee gaat naar Oostende, aan de kust. Deze waterweg is een lijntje dat schuin omhoog loopt. De tweede lijn loopt naar beneden, naar Nieuwpoort, links onderaan op de kaart.

De voorafgaande bladen gaven allemaal de loop van één van de waterwegen aan.

We blijven nog even in deze ruimte.

Cette tapisserie représente une scène portuaire. Un monarque noir négocie avec des Européens. Nous voyons notamment des lingots d’or et des feuilles de tabac tressées. La tapisserie symbolise les échanges avec le Nouveau Monde.

À partir du XVIIe siècle, toutes sortes de matières et de produits exotiques nouveaux débarquent en effet sur les tables de l’élite brugeoise : du café, du thé, du tabac et du cacao, de la porcelaine, de la nacre et du bois exotique… Vous découvrez aussi une série d’objets servant à la consommation de ces nouveaux produits, comme une cafetière et une théière, ou encore des blagues à tabac et des tabatières. Fumer et priser le tabac, une plante venue d’Amérique, devient vite une nouvelle habitude en Europe. Les nouveaux produits conquièrent rapidement le cœur des classes supérieures et envahissent bientôt leurs maisons. Le commerce se fait désormais à l’échelle planétaire.

À partir du XVIe siècle, des Brugeois entreprenants se rendent aussi dans les colonies espagnoles en Amérique centrale et en Amérique latine. Certains d’entre eux reviennent après quelque temps, après avoir fait fortune et développé un réseau de contacts commerciaux internationaux. Ils fondent des maisons de commerce internationales à Bruges. Ils font également du commerce avec l’Europe du Nord.

Au début du XVIIIe siècle, l’Extrême-Orient suscite aussi beaucoup d’intérêt. Des entrepreneurs brugeois à l’esprit aventureux y voient de nouvelles possibilités. Ostende devient un temps leur port d’attache. Guillaume De Brouwer est un de ces Brugeois entreprenants. Vous le voyez représenté sur le tableau avec sa famille.

Voici l’ex-capitaine et chef d’entreprise brugeois Guillaume de Brouwer, dans son bureau de commerce, avec sa famille. La lettre sur la table nous apprend qui il est : « Monsieur De Brouwer capitaine à Bruges ». De Brouwer se trouve lui-même derrière la table en train d’écrire. Les deux jeunes gens sont ses fils et successeurs. À droite, son épouse tient une boîte avec des poids destinés à contrôler le poids des pièces d’or. Près d’elle, vous voyez une servante, ainsi que les deux plus jeunes enfants du couple : un fils et une fille. Le chien de la maison est aussi présent. Les nombreux documents et paquets sont là pour montrer combien l’entreprise de Guillaume De Brouwer tourne bien.

Car au XVIIIe siècle, De Brouwer se constitue un véritable empire commercial international. Il fait du commerce avec l’Extrême-Orient et se rend lui-même à cinq reprises en Chine par bateau. Il le fait d’abord avec Ostende comme port d’attache, ainsi qu’avec de bons contacts en Norvège et au Danemark. Porcelaine, thé, épices, soie et par exemple aussi cabillaud de Norvège : tout débarque à Ostende. Les marchandises sont ensuite stockées dans des entrepôts brugeois et vendues aux enchères. Plus tard, De Brouwer opère comme armateur au départ de Bruges. Ses deux fils lui succèdent à partir de 1755.

Un trône. De luxueux vêtements, bordés de dentelle et d’hermine. Une croix pectorale en diamants. Derrière le rideau : une bibliothèque.

Vous vous trouvez devant Henri-Joseph van Susteren, évêque de Bruges dans la première moitié du XVIIIe siècle. Van Susteren, issu d’une famille fortunée, se présente à nous comme un intellectuel et comme un haut dignitaire de l’Église.

Après les guerres de religion entre catholiques et protestants, l’Église catholique est militante. Elle fait fièrement la promotion de la confession catholique, comme le montre l’évêque. Elle le fait avec d’impressionnants édifices et avec l’exubérance de l’art baroque. Ainsi qu’avec de majestueux portraits. Mais également en aidant les miséreux. Van Susteren s’y emploie lui aussi.

Le nouvel art et la nouvelle architecture sont bien nécessaires. En effet, à la fin du XVIe siècle, des vandales ont détruit ou pillé de nombreux objets d’art et trésors ecclésiastiques. Les calvinistes ont chassé les religieux de leurs couvents brugeois, et beaucoup de ces couvents ont été affectés à d’autres fonctions. Les temps sont agités pour l’Église.

À partir de la fin du XVIe siècle, prêtres et religieux reviennent à Bruges. Ils reconstruisent leurs couvents et leurs églises. Dans le style baroque. Tout est nouveau : tableaux, vitraux, pièces d’argenterie et d’orfèvrerie, mobilier, ornements en bois sculpté… Vous en voyez de superbes exemples dans cette salle. Les gens fortunés, comme Van Susteren, jouent le rôle de sponsors et de mécènes. Les artisans et les artistes de Bruges et d’ailleurs reçoivent de nombreuses commandes de l’Église.

De nouveaux ordres religieux venus de la campagne s’installent également à l’abri des murs de la ville. Les églises et plus de trente couvents et monastères s’approprient ainsi près d’un quart de la superficie du centre de Bruges. Les seigneurs de la célèbre abbaye des Dunes de Coxyde déménagent eux aussi à Bruges. Leur imposante abbaye baroque se dresse bientôt au bord du canal de la Poterie. C’est aujourd’hui le Grand Séminaire.

Laat je meevoeren naar exotische oorden door deze geuren. Koffie, thee, chocolade en tabak zijn nieuwe producten voor de Bruggelingen. Bovendien hebben ze er nieuwe gebruiksvoorwerpen voor nodig.

Je kunt de verschillende geuren opsnuiven door plaats te nemen op een van de krukjes en boven de roostertjes te hangen. Door een van de twee uitstekende pinnetjes vast te nemen, kun je de ronde roosters verder openzetten of juist dicht schuiven. Direct achter elk rooster bevindt zich een rechthoekige glazen vitrine waar een of meer voorwerpen zijn uitgestald die iets met de geur te maken hebben. We bespreken ze van links naar rechts.

1. Chocolade met een chocoladekan. De chocoladekan is een koperen kan die op drie pootjes rust. De kan heeft een schenktuit en een deksel. Aan de zijkant steekt een handvat uit, dat doet denken aan de steel van een pan. Dat de steel aan de zijkant staat en niet in het verlengde van de giettuit is typisch voor een chocoladekan.

2. Thee met een kopje en theepot in Japanse stijl. De witte, porseleinen theepot heeft een ronde buik met ribbels, die terugkomen in het dekseltje. De pot is beschilderd met blauw-rode bloemen en vlinders, en afgewerkt met goudkleurige accenten. Dat is typisch voor de imari-stijl. Dezelfde kobaltblauwe en ijzerrode kleur vinden we terug in de versieringen op het kopje. Het kopje heeft geen oor en is dus eerder een kommetje dan een echte kop. Kopjes met een oor kwamen pas later op. In Azië gebruiken ze nog steeds oorloze kopjes om thee uit te drinken.

3. Koffie met een koffiekan. Net zoals de theepot is de koffiekan gemaakt van porselein en beschilderd met blauwe en rode verf met gouden accenten. Maar de schildering is heel anders! Zo staan er op de koffiekan mensen afgebeeld. Ze hebben een Oosters uiterlijk: een aantal van hen dragen hun donkere haar in een dikke knot boven op hun hoofd en ze zijn allemaal gekleed in lange, ruim vallende gewaden.

4. Tabak met een tabakspot, schelp en snuifdoos. De tabakspot is van aardewerk en heeft de vorm van een vaas. Boven op de pot zit een metalen deksel. Op de pot is in blauwe verf een schildering aangebracht met de tekst: Tabacq de St Domingue. Naast de tabakspot zijn ook een schelp en snuifdoos uitgestald. Net zoals de snuifdoos werd de schelp gebruikt om tabak in te bewaren.

Voor het volgende voelelement, begeef je je naar de tafel links van je.

Het portret van bisschop Van Susteren is hier uitgewerkt als voelplaat. Het echte portret is bijna anderhalve meter hoog en ruim een meter breed, maar op de voelplaat vind je een kleinere weergave. Om deze rechthoekige voelplaat af te tasten, werk je het best van links naar rechts. De voelplaat bestaat uit vier delen: het portret zelf en drie details die verder zijn uitgewerkt, nl. het blazoen van de bisschop, zijn ketting met kruis én een stukje imitatievacht van hermelijn.

1. We beginnen bij het portret, dat zich helemaal aan de linkerkant van de voelplaat bevindt. Als je hier begint te tasten, voel je al snel een kader dat iets verhoogd is. Dat kader vormt een staande rechthoek en bakent de buitenste rand van het portret van bisschop Hendrik van Susteren af.

Als je vanuit de bovenste rand van het portret naar beneden toe werkt, stuit je in de linkerbovenhoek op het blazoen van de bisschop. Dit detail komt zo meteen in uitvergrote vorm terug. Misschien merk je dat de achtergrond hier licht gearceerd is, met schuine strepen. Dat is het gordijn dat voor de bibliotheek hangt waar we het in de inleiding bij deze voelplaat over hadden. Als je vanaf het blazoen de linkerrand van het portret naar beneden volgt, kom je bij enkele boeken uit. Nog iets lager voel je de hand van de bisschop waarin hij een boek vasthoudt. De kaft van dit boek is gearceerd met fijne stippeltjes. Maar nu gaan we terug naar de bisschop zelf, want hij is de belangrijkste figuur op het portret!

Vanaf de bovenste rand van het portret kun je rechts van het midden het hoofd van de bisschop aftasten. Merk op dat hij krullend haar heeft. Zijn grijze krullen vallen bijna tot op zijn schouders. In z’n gezicht zijn z’n wenkbrauwen, ogen, neus, mond en kin herkenbaar.

Van Susteren zit op een stoel. Over z’n schouders draagt hij een korte mantel of mozetta van hermelijn. Dat is wit bont met zwarte staartpuntjes. Voel je de langwerpige punten van de hermelijnenstaarten her en der over de mantel verspreid? Dit hermelijn komt zo meteen nog terug als apart detail. Op z’n borst hangt een ketting met een kruis. Ook dit bespreken we zo meteen nog. Verder draagt de bisschop een lange mantel die onderaan is afgewerkt met kant. De plooien in het gewaad zijn duidelijk herkenbaar op de voelplaat. Z’n ene hand ligt op de gekrulde leuning van de stoel. In z’n andere houdt hij een boek vast, zoals we al vertelden.

Tot zover het portret van de bisschop. Tijd om de drie details te verkennen!

2. Als je vanaf het portret een klein stukje naar rechts gaat, voel je bovenaan, dus in het midden van de voelplaat, het eerste detail en dat is het blazoen van Van Susteren. Boven aan het blazoen bevindt zich een platte hoed. Uit de onderkant van die hoed komen twee touwen of koorden. De koorden kruisen elkaar en vervolgen dan elk hun weg. Dit deel van het blazoen is symmetrisch, dus je kunt een van de koorden verder aftasten om een idee te krijgen van de ingewikkelde knoop die volgt. Onder die knoop volgt een kwast waar twee nieuwe koorden uit ontspruiten die elk ook weer eindigen in een kwast. Uit die twee kwasten komen ook weer touwen, die samenkomen in drie kwasten en uiteindelijk zijn er vier kwasten. Aan weerszijden van de hoed vinden we zo tien kwasten, dus twintig in totaal. Het aantal kwasten gaf de rang aan van de persoon.

Tussen de kwasten vinden we een wapenschild. Het schild is in vier delen opgesplitst: rechtsboven en linksonder staat een zwart achtspakig wiel tegen een witte achtergrond. Linksboven en rechtsonder bevinden zich de top van een zwarte driehoek met daarin een punt tegen een gele achtergrond. Boven de driehoek links staan twee hondenkoppen, bij de onderste driehoek is het er maar een. In het midden van het wapen vinden we een klein schildje. Op deze voelplaat is het blazoen uitgevoerd in de kleuren wit, geel en zwart, in het echte schild komen ook de kleuren blauw en rood voor.

3. Het volgende detail vinden we helemaal aan de rechterkant van de voelplaat en het is de ketting met het kruis. Als je in de hoek rechts bovenaan begint, voel je eerst twee knopen of schakels. Van daaruit lopen twee dunne lijnen naar een volgende, ronde knoop. Daaruit vertrekken twee iets kortere lijnen die vervolgens uitkomen bij het kruis dat onder aan de ketting hangt. Het kruis is gemaakt van kunstig geslepen diamanten en afgezet met edelstenen.

Als je teruggaat naar het portret, voel je dat het borstkruis zich precies in het midden van het schilderij bevindt. Het hangt, zoals de naam al aangeeft, over de borst van de bisschop. Ook op het portret kun je vanuit het kruis de lijnen en de schakels terug naar boven voelen.

4. Het laatste detail is de imitatievacht van hermelijn. Je vindt dit detail in het midden onder aan de voelplaat, precies tussen het kruis dat je net afgetast hebt en het portret. Hermelijn is wit bont met zwarte staartpuntjes. In het schilderij kon je de langwerpige punten van de hermelijnenstaarten her en der over de mantel verspreid voelen. In dit detail voel je rechts een stukje imitatiebont, dat ook wit is met zwarte accenten. Daarnaast vind je een voelelement van een hermelijn, het diertje waar het bont van afkomstig is.

In het voelelement kun je de contouren van een hermelijn aftasten. Het diertje kijkt naar links. Hij heeft vrij korte pootjes en een langgerekt lichaam met een dunne staart. Die staart voel je aan de rechterkant. Hermelijnen komen nog altijd in België en Nederland voor. Het zijn kleine marterachtigen, die 16 tot 31 centimeter lang worden. In de zomer hebben ze een diepbruine vacht met een witte buik. In de winter worden ze volledig wit. Alleen het puntje van hun staart is dan zwart. De wintervachten van hermelijnen werden vroeger veel verwerkt in mantels, waarbij de zwarte staartpunten goed opvallen.

Tot zover het portret van bisschop Van Susteren.